Korleis kan ein best skremme ungar, gi dei ein skikkeleg, ja kanskje uoppretteleg skrekk i livet? Mange har lurt på dette. Etter mottoet: Ein skremd unge er ein god unge.
.JPG)
Utgangspunktet mitt er to nyomsetjingar av Roald Dahl, Georgs magiske medisin og Charlie og sjokoladefabrikken, men eg kjem truleg til å bevege meg eit godt stykke bort frå desse tekstane, og også langt bortanfor det som har med omsetjing i eigentleg forstand å gjere. Meir generelt vil eg snakke litt om kva ein kan skrive om for barn, og kva ein kan eller bør fortelje dei.
Det grunnleggjande spørsmålet her er: Er det alltid ein god ting å fortelje sanninga? Skal den fram for ein kvar pris? Og svaret er: Nei, det skal den ikkje. Ofte kan ei løgn ha større verdi. Ein blir ikkje nødvendigvis lykkeleg av å høyre sanninga. Ein blir ikkje nødvendigvis så mykje klokare heller.
Kva slags sanningar er det t.d. Roald Dahl fortel?
Roald Dahl er utan tvil ein sadistisk forfattar. Og kanskje nettopp derfor er han høgt elska av barnlege lesarar. Og vaksne for den del. Roald Dahl legg vekt på at dei vonde skal straffast på utspekulert og skikkeleg vis. Om dei vonde t.d. skulle omvende seg og bli snille, ville nok lesaren kjenne seg ganske så utilfreds. Dei må berre få seg ei lærepenge for livet. Kanskje aller helst forsvinne. Nett slik ein vaksen filmsjåar tenkjer når han t.d. ser Clint Eastwoods Dirty Harry-filmar (ja, dei fleste filmane til Eastwood) eller Charles Bronsons Death Wish-filmar. Roald Dahl er vår mann, på lik linje med Eastwood og Bronson. Og ein treng ikkje ein gong vere gjennomført vond, det er nok å vere usympatisk eller ubehageleg.
I Georgs magiske medisin møter vi ei utprega usympatisk heks av ei bestemor, som er ei sann plage for Georg. Ho er skildra slik:
”Georg klarte ikkje å la vere å mislike bestemor. Ho var ei egoistisk, sur gammal dame. Ho hadde bleikbrune tenner og ein
liten, rynkete munn som likna ei hunderumpe.(…). Dei fleste bestemødrer er snille, vennlege, hjelpsame gamle damer, men
ikkje denne. Ho sat heile dagen, dag ut og dag inn, i stolen sin ved vindauget og dreiv alltid og klaga, sutra, skjente, sytte,
jamra og surmula over eitt eller anna.”
Ingen tvil om at ei bestemor som bryt til dei grader med barnebøkenes bestemornorm må få si straff. Det skjer ein dag då Georg er åleine med bestemora og har ansvar for å gi henne den daglege medisinen hennar. Då får han ideen om å lage ein spesialmedisin til henne, og han blir så glad at han syng:
Så gi meg ein tordivel og ei loppe som hoppar,
Gi meg to sniglar, to firfislekroppar,
Og ein slimete orm med ekle vrikk
Og gifta frå eit biestikk
Og saft av ei frukt frå eit brystbær-tre
Og knuste bein frå eit vombat-kne.
Og hundre andre ting må eg ha,
Og ingen luktar særleg bra.
Eg skal røre dei saman og koke dei godt,
Ei blanding så kraftig, eit måltid så rått.
Og så skal han svelgjast, hu og hei,
(og hald deg for nasen) ei diger skei.
Berre gulp han ned og ver like blid.
”Kva synest du om han, kjære Besta mi?”
Vil ho seie pang? Vil ho eksplodere?
Fyke bortover vegen, kva vil ho gjere?
Går ho opp i røyk med eit lite sus?
Sprute som ei flaske med brus?
Kven veit? Ikkje eg. La oss vente og sjå.
(Eg er glad ikkje du og eg skal få.)
Å, bestemor, du skal få att med rente,
Du veit ikkje kva du har i vente!”
Georg går så til verket og miksar saman ein medisin beståande av hårsjampo, tannpasta, barbersåpe, ansiktskrem, neglelakk, hårfjernar, flassmiddel, gebiss-reinsar, deodorantspray, parafin, parfyme, pudder, leppestift, vaskemiddel, golvpolitur, loppepulver, kanarifuglfrø, brun skokrem, gin, karripulver, sennepspulver, chili-saus, peparkorn, peparrotsaus, forskjellig dyremedisin, motorolje, frostvæske, smørjeolje og brun maling. Dette er ein medisin som verkeleg gjer susen og som fører til at bestemora veks på mirakuløst vis, gjennom taket, og ho blir så stor at ho må sove i løa. Då far til Georg får sjå resultatet av vidundermedisinen, får han straks ein forretningsidé, dette må masseproduserast, for tenk kor store husdyr ein kan få! Men same korleis han og Georg prøver, og prøver igjen, så finn dei aldri tilbake til nøyaktig same blandinga, og til sist kjem dei fram til ei blanding som har motsatt verknad av den første, dei som drikk av den minkar. Bestemora, som trur det er same medisin som den første, tvingar til seg ein overdose, og det har resultat: Ho minkar. Og minkar. Og minkar.
”Kor er ho?, ropte fru Kranky. Eg har mista henne!”
”Hurra,” sa hr. Kranky.
”Ho er borte! Ho er heilt forsvunnen!” ropte fru Kranky.
”Slik kan det gå når ein er gretten og i dårleg humør,” sa hr. Kranky. ”Flott medisin, Georg.”
Georg visste ikkje kva han skulle tru.
I nokre minutt vandra fru Kranky rundt med eit forvirra uttrykk i ansiktet og sa: Mor, kor er du? Kor er du blitt av?
Kor har du dradd? Korleis skal eg finne deg?” Men ho roa seg ganske snart. Og ved lunsjtid sa ho: ”Ja ja, det er vel kanskje
eigentleg til det beste. Ho var litt av ei plage her i huset, var ho ikkje?”
”Jo,” sa hr. Kranky. ”Det skal vere sikkert at ho var.
Slik kan ein familie samlast, i full harmoni, etter å ha blitt kvitt bestemor, svigermor og mor.
I Charlie og sjokoladefabrikken er det litt same sak. Den eksentriske og lunefulle sjokoladefabrikkeigaren Willy Wonka inviterer ei gruppe ungar med foreldre til ei omvising på den fantastiske Sjokoladefabrikken. Men ingen av ungane, med unntak av den fattige Charlie, har fått nokon skikkeleg oppdragelse, dei er bortskjemde og eig ikkje folkeskikk, dei bryt reglane, og dei blir etter tur straffa på finurleg vis, til dels saman med foreldra. Og den snille og fattige Charlie arvar sjokoladefabrikken. Slik sett kan ein seie at Charlie og sjokoladefabrikken er ei bok med ein svært god moral.
Her er eit eksempel på passande straff, det er den ekle Veruca Salt som har hamna i søppelsjakta:
”Den sjakta der”, sa hr. Wonka til henne, ”går rett ned til hovudavfallsrøyret som fører bort alt
avfallet frå alle delar av fabrikken – all møkka frå golvet og potetskrell og roten kål og
fiskehovud og slike ting. (…)”
”Men… men…men,” hylte fru Salt, ”kor endar det store røyret til slutt?”
”I fyrkjelen, sjølvsagt,” sa hr. Wonka roleg. ”I forbrenningsomnen.”
Fru Salt opna den digre, raude munnen sin og begynte å hyle.
”Ta det med ro,” sa hr. Wonka, ”det er alltid ein sjanse for at vi har bestemt oss for ikkje å fyre
opp i han i dag.”
”Ein sjanse!” skreik fru Salt. ”Mi kjære Veruca! Ho vil…ho vil…ho vil bli grilla som ei pølse!”
”Heilt riktig, kjære,” sa hr. Salt. ”Høyr no, hr. Wonka,” la han til, ”eg trur kanskje du har gått lite
grann for langt denne gongen, det må eg seie. Dotter mi kan kanskje vere litt av ei megge – eg har ingenting imot å
innrømme det – men det betyr ikkje at du kans sprøsteike henne. Du skal vite at eg er ganske opprørt over dette, oppriktig
talt.” (…) Men han vippa alt framover, og ned i sjakta fór han, nett slik kona hans hadde gjort før han – og dottera.
”Oi sann!” ropte Charlie, som såg på gjennom døra saman med dei andre, ”kva i all verda kjem til å skje med dei no?”
”Eg reknar med at nokon vil fange dei opp i botnen av sjakta,” sa hr. Wonka..
”Men kva med den svære forbrenningsomnen?” spurde Charlie.
”Dei fyrer i han berre annankvar dag,” sa hr. Wonka. ”Kanskje i dag er ein av dei dagane då dei lar fyren gå ut. Du veit
aldri…dei kan vere heldige…”
Men ingen av desse bøkene er sjølvsagt i noko grenseland når det gjeld kva ein kan seie eller skrive og ikkje seie eller skrive til barn. Dette er trygge og gode bøker som eg ikkje ville nøle med å leggje fram for noko barn eg kjenner. Georgs magiske medisin er til og med utstyrt med ei åtvaring til lesarene: Ikkje prøv å lage Georgs magiske medisin heime. Det kan vere farleg.
Og grunnen til det er heilt enkel: I Roald Dahls univers er ein ute av realismen og inne i det ein for enkelheits skyld kan kalle eventyrets verden. Og her kan ein barnleg lesar godta det meste utan å måtte ta inn over seg fryktelege og lammande problem. Det er jo faktisk ikkje sant det som står der. Det er verre med det som kan likne på det verkelege livet. Sjølv om det ikkje treng å vere sannare av den grunn.
For kva er sanning? Og skal ein fortelje alt som er sant? Då vil ein i tilfelle få nok å drive med.Ein tenkjer gjerne på sanninga som noko ubehageleg, noko som vil gjere vondt, noko som har vore feid under teppet, noko som vil reinske lufta, men likevel ikkje nødvendigvis føre noko godt med seg. Men like gjerne til skilsmisser og sjølvmord.
Eventyrets verden, ja. Her kan det meste i prinsippet tolast, men ein skal ta høgde for at det finst barn der ute som er meir fintfølande enn andre, og toler ganske lite. Men kva ein toler er ikkje alltid like lett å føresjå. Eg hadde som barn stor glede av Asbjørnsen og Moes eventyr, men hadde problem med nokre få av eventyra, ikkje minst Høna tripper i berget, som eg syntest var fælt. Mens Smørbukk, som eigentleg må seiast å vere like fælt, ikkje førte til varige skader i mitt barnesinn, så vidt eg kan merke.
Folkeeventyr er blodige. Her er drap og halshogging, den verste tortur, incest og kannibalisme. Men på forunderleg vis slepper eventyrforteljarane og – samlarane unna med dette. For det er eventyr og gode historier og ein treng ikkje ta det inn over seg, og ein møter ikkje problem ein normalt sett vil støyte på til kvardags.
.jpg)
Her er meir litteratur:
”De to slåss så småstenene føk omkring dem. Men Indianer-Joe grafset til seg kniven som Potter
hadde lagt fra seg, og sprang opp. det lyste mord i øynene hans, og han listet seg rundt de
kjempende som en tiger, ferdig til sprang. Plutselig fikk legen revet seg løs, han grep den ene
spaden og slo Potter til jorden. Men i samme sekund kom Indianer-Joes sjanse. Han stakk kniven
like til skaftet inn i doktorens bryst. Den unge mannen vaklet og falt så over Potter. Da seilet
månen fram bak skyene, og det synet som møtte guttene var slik at de syke av redsel satte av sted
bort over kirkegården.”
Som dei mest skarpsindige har merka seg, så var dette ei sentral scene frå Mark Twains Tom Sawyer, ei av dei verkeleg klassiske, og beste, barnebøkene, sjølv om den kanskje ikkje var skriven for barn, eller skriven på ei tid då det ikkje fanst noko skilje mellom vaksen- og barnelitteratur. Ein ganske brutal scene, også etter dagens standard, men så er det så mykje anna i denne boka som gjer at det brutale kjem i bakgrunnen. Boka føregår i ei anna tid, den føregår i Amerika, der ein veit at folk drep kvarandre, nærmast utan vidare, ikkje minst er indianarane ramme når det gjeld dette med dreping. Og så er det den fantastiske historia, den store humoren, dei minneverdige personane. Slik legg det seg lag på lag oppå dette mordet og får det nesten til å forsvinne.
I den andre store barnebokklassikaren til Mark Twain, Huckleberry Finns eventyr, ei bok som definitivt var skriven for vaksne lesarar, er det ein mykje verre scene, der Huck Finn, på si ferd nedover Mississippi blir vitne til at ein heil familie blir massakrert. Då eg las boka om att som vaksen, som pensum på engelsk mellomfag, oppdaga eg at eg hadde gløymt denne scenen, som no sjokkerte meg djupt. Og det seier vel sitt.
Og vi har andre brutale mordscenar frå dei klassiske barnebøkene (som altså eigentleg er vaksenbøker), som i Charles Dickens’ Oliver Twist, der den vonde Sykes tar livet av den hjartegode og fine Nancy. Det går også, på forunderleg vis, greitt. Dickens har så mykje, og det er så lenge sidan både Sykes og Nancy.
Og hoi! Plutseleg har vi flytta oss langt fram i tid og til ein heilt annan stad. Og til det som eg har ein slags mistanke om at dette eigentleg skal handle om. Som er: Kva toler ungar, dine og mine ungar (her kjenner eg det rett å seie mine ungar sjølv om eg strengt tatt ikkje har nokon) av sanning om seg sjølve og den verda og det livet som omgir dei?
For ungar lever ikkje lenger i nokon uskyldstilstand, om dei no nokon gong har gjort det. Ungar unngår ikkje å høyre nyheiter på tv eller å sjå framsider på tabloidaviser. Ungar veit kven Josef Fritzl er og kva han har gjort. For ikkje å snakke om det ein har ein mistanke om at dei får i seg når dei sit og surfar på nettet utan forelderleg tilsyn.
Ungar veit at sex finst. Dei veit at banning finst. Dei veit at rusmisbruk finst. Dei veit at seksuelle overgrep finst, og at det finst foreldre som bankar ungane sine helselause. Alt det dei ikkje skulle vite om. Så skulle ein tru at det er fritt fram, at ein i bøkene kan fortelje dei det same som dei har skimta på avisframsidene eller på nettet?
Å, om det berre var slik! Men ungar er så forskjellige, minst like forskjellige som vaksne, og nokre av dei toler så lite. Og skal ein no verkeleg skrive om alt som finst? Og kvifor skal ein i tilfelle det? Kven har så eit forklaringsproblem?
Kunne det t.d. tenkjast at bøker kunne vere ein slags fristad, nettopp frå kvardagens større og mindre problem?
For min eigen del kan eg seie at då eg var i rette alderen og målgruppa, ville eg ganske sikkert aldri ha lese ei einaste av dagens ungdomsbøker, om eg hadde hatt tilgang til dei. For det første las eg då berre bøker som var skrivne for vaksne, og for det andre ville eg ha hata bøker som handla om nokon som likna på meg sjølv og som hadde problem som likna på mine eigne problem og som levde i ei verd som nesten til forveksling likna på mi verd. Min røyndom var verkeleg nok, eg hadde ikkje behov for det same i litteraturen.
Men igjen må eg ta meg inn att. For svært mykje handlar om korleis ting er gjort. Om det er noko der som oppveg det vonde, det sørgjelege, det uuthaldelege. Korleis skildrar forfattaren dette? Er det nokon lyspunkt? Er det noko vennskap der ein plass? Er det ein hund eller ein katt? Er det god mat? Er det noko som liknar kjærleik? Finst det nokre vaksne det går an å stole på? Er det noka lettheit i språket? Finst det humor? Finst det i det heile noko som hindrar ein i å ta problema for tett innpå seg?
Og det finst unntak. Bøker som er heilt gjennomført mørke, utan noko lys i enden av tunnelen. Som amerikanske Robert Cormiers ”Og katten tok en mus”. Om ein gut som har mista foreldra sine, som ber på ein løyndom han ikkje burde ha bore. Og dei er ute etter å ta han, å drepe han. Og til slutt forstår du at dei kjem til å lykkast og at det er like før. Og likevel kjenner du deg, på mirakuløst vis, ikkje deprimert eller nedslått når boka er slutt, sjølv om du tenkjer at dette er noko av det svartaste du har lese. Og truleg rett og slett fordi boka er så godt skriven at du gløymer alt anna.
Kva så med sensuren? Noko som iallfall i tidlegare tider var eit ikkje uvanleg fenomen når det galdt omsett litteratur. Det mest ubehagelege og støytande kan faktisk fjernast. Eitt av dei grellaste eksempla er truleg den første franske omsetjinga av Pippi Langstrømpe, som har vore den gjeldande fram til for eit par år sidan, der alle fantastiske element er fjerna og Pippi er gjort til ei ganske vanleg jente, og iallfall ikkje ei som kan løfte ein hest.
Men sensur er så primitivt, og det er så pinleg når den blir avslørt. At det sit nokon ein stad og vil kontrollere det folk skal lese. Og er det eigentleg dei moralske onklar og tanter som er problemet? Ja, det er jo det. Men det er også forfattarane. Og forleggarane. Og formidlarane.
Ein har eit større ansvar når ein skriv for barn enn når ein skriv for vaksne, kor mykje ein enn påberoper seg sin totale og fortente fridom. Ein skal vere litt forsiktig med barn, samtidig som ein skal ha respekt for dei, om dei no er nokon jævelungar eller ikkje. Om dei har litterær smak eller liker det verste møl. Og iallfall skal ein ikkje prakke på dei våre typiske vaksne problem, t.d. at dei skal nå fram til ei forståing av at foreldra skal skilje seg. Barn har inga som helst plikt til å forstå dette. Dei er i sin fulle rett til å avvise denne typen foreldretilnærmingar, og vise til at det er dei det går ut over.
Og det at barn er interesserte i sex – for det er dei – betyr ikkje at velmeinande, evt. grisete, vaksne skal smøre det utover for dei og øydeleggje heile mysteriet.
Ein treng ikkje absolutt vilje barnas beste i litteraturen (jf. Roald Dahl). Men ein skal heller ikkje late som om mottakaren ikkje finst.
Som ein kuriositet: Kva så med dei vaksne? Dei toler vel alt, dei då? For nokre år sidan fekk eg eit interessant eksempel på at dei visst ikkje gjer det. Det galdt boka ”En amorøs reise”, av den store franske poeten Guillaume Apollinaire, som eg omsette til norsk. Og eg må innrømme at boka er kraftig kost, etterordet har tittelen Sex i helvete, og det er eigentleg det. Ei bok eg nærmast måtte snu meg vekk mens eg omsette, ein erotisk roman som samtidig er ein parodi på den erotiske romanen, ei utprega ubehageleg bok der samleia gjerne går over i bestialske drap, og ein roman som tar opp dei aller fleste seksuelle avvik og eksessar, her er t.d. lystig pedofili, nekrofili og ymse incestuøse forbindelsar.
Forlaget hadde tydelegvis ikkje heilt visst kva dei gjekk til då dei bestemte seg for å gi ut boka. Ingen på forlaget hadde lese originalutgåva, berre ei sensurert engelsk utgåve. Og då no den fullstendige teksten, i norsk språkdrakt, kom på bordet, fekk dei kalde føter. Det innebar at i den boka som kom i bokhandelen er fleire avsnitt strokne, men med ein fotnote der det står referert kva som skjer i dei sensurerte avsnitta.
Så vaksne skal heller ikkje tole alt, men i det nemnde tilfellet er det nok snakk om ein sensur som er til å leve med.
Og dermed er vi kanskje i mål. Nesten. Vi har kome fram til at sanninga er oppskrytt, og at det ikkje er alle sanningar som er nødvendige å trekke fram, men at det i utgangspunktet ikkje er noko det prinsipielt sett ikkje går an å skrive om. Barn er minst like forskjellige som vaksne, nokre av dei toler nesten ingenting, andre toler tilsynelatande kva som helst. Ikkje forstår eg at nokon orkar å skrive om incest og andre typar seksuelle overgrep for barn, men eg har ikkje av den grunn tenkt å prøve å forby nokon å gjere det. Formidlarane får heller gjere sitt for å hindre at desse bøkene hamnar hos dei som ikkje bør lese dei.
Og så må ein ikkje gløyme at ungane vil bli skremde. At dei har ei naturleg dragning mot det nifse, det uhyggelege, mot mørke kyrkjegardar, mot det overnaturlege. Det kan ein ikkje gjere noko med, og då kan ein jo heller prøve å tene pengar på det ved å utnytte ungane skikkeleg. Så då kan slagordet t.d. bli: Spøkelse, vampyrar og varulvar er bra. Incest og andre typar overgrep er ikkje bra.
Og elles gjeld det same som alltid: temaet er ikkje rare greiene. Måten ein behandlar det på er nesten alt.
Gjengitt med tillatelse fra forfatteren. Artikkelen er tidligere publisert i Klassekampens papirutgave.
